Blog o historii ochrony przeciwpożarowej, s​​​​​​przętu gaśniczego i działalności straży

Więcej

historia ochrony przeciwpożarowej
historia straży pożarnej
dawny sprzęt techniki pożarniczej

Platforma edukacji w zakresie ochrony ruchomych zabytków techniki pożarniczej i opieki nad tymi zabytkami.

Strażak z młotem, strażak z kowadłem
W mieleckiej straży służyli powstańcy z roku 1863
Inżynier Ignacy Chylewski, a pożarnictwo 
Sztuka fotografii strażackiej
Na zgliszczach poselstwa
Ilustracja „art.” czy zwykłe ppoż?
Strażak miłośnikiem kwiatów
Św. Florian z zamku Dobczyc

Więcej

NA SKRÓTY

O PORTALU

Śląsk

W dorzeczu górnej i środkowej Odry oraz fragmentu Wisły położony jest Śląsk – kraina historyczna, na ziemi której zamieszkiwała ludność słowiańska, od X do XII w., pod panowaniem Piastów. Waleczność książąt śląskich, chęć dominacji i realizacji własnej polityki sprawiły, iż w ludności śląskiej zaczęły  zachodzić liczne zmiany kulturowe, zauważalne zwłaszcza w okresie rozbicia dzielnicowego, gdzie doszło do osłabienia i podziału Śląska na liczne państwa feudalne, które na przestrzeni wieków czyli od XII do XX zależne były od Polski, Czech, Niemiec i Austrii.

Danuta Janakiewicz – Oleksy

Centralne Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach

Górny Śląski

W XVIII w., po wojnach śląskich toczących się pomiędzy Prusami i Austrią, Prusy zdobyły owe ziemie - cenne terytoria, które pod względem gospodarczym umocniły ich władzę na arenie politycznej. Administracyjnie Górny Śląsk - najdalej wysunięta część historycznej ziemi śląskiej, przynależał do rejencji opolskiej i prowincji  wrocławskiej. Na ziemi tej, liczebnie dominowała ludność polska wyznania katolickiego, która niestety nie posiadała przewagi politycznej. Lata 1919-1921 stały się dla tego obszaru ustawiczną walką o rząd dusz, o świadomość narodową i państwową Polaków – Górnoślązaków.

Górnośląski pożarnik i żołnierz (1895-1936)

„Pospolite ruszenie ku obronie Skarbu Państwa i inne z podaniem rezultatów osiągniętych”,[1] brzmiała odezwa Głównego Związku Straży Pożarnych domagającego się przedłożenia świadectwa przeszłości i dowodu uczestnictwa polskiego ruchu strażackiego w odzyskiwaniu przez kraj niepodległości, tym bardziej też, że po Wielkiej Wojnie na wielu mundurach strażackich zauważyć było można krzyże: Polonia Restituta, Virtuti Militari oraz Krzyż Walecznych będące wczoraj i dzisiaj najlepszym dowodem „męstwa wojskowego”, którego nie sposób odebrać i zanegować.[2]

I tak z imienia i nazwiska wyróżnić należy Wilhelma Blachę, Polaka i Górnoślązaka, a także strażaka, który czynnie uczestniczył w trzech powstaniach śląskich.[3]

Był zasłużonym strażakiem Górnego Śląska. Inspektorem[4], Straży Pożarnych Zakładów „Wspólnoty Interesów”.[5] Członkiem Korpusu Technicznego Związku Straży Pożarnych R.P., a także kpt. rez. artylerii. Jego działalność strażacka i wojskowa nie mogła budzić żadnego sprzeciwu, ponieważ w strukturach  powstających na przełomie XIX i XX wieku straży pożarnych, od początku kwitł młody duch pod hasłem: „ w jedności siła”. Co ważne, w stowarzyszeniach tych nie zachodziły absolutnie żadne konflikty interesów politycznych narastających na przestrzeni 123 lat, które panoszyłyby się pomiędzy starymi, a młodymi racjami stanu w zamyśle budowania państwowości po 1918 r. [6] Jako organizacje podporządkowane, zdyscyplinowane i umundurowane, chętnie brały udział w organizowanych przez wojsko świętach przysposobienia wojskowego nawołując: Alarm trwa i czeka na Wasz czyn Druhowie! W związku z powyższym, pożarnicy trenowali i ćwiczyli swoje umiejętności  z zakresu obrony przeciwlotniczej i gazowej, tłumacząc się tym, iż główny obowiązek obrony i odbudowy kraju, a co za tym idzie kształtowania świadomości narodu  spoczywa w rękach wszystkich umundurowanych jednostek zrzeszonych pod sztandarami związków, stowarzyszeń i korporacji.[7]

Blacha za swoje zasługi wojskowe i pożarnicze odznaczony został: Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi,

Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Srebrnym Medalem za Zasługi w Pożarnictwie, Odznaką Głównego Instruktora PCK, Gwiazdą Górnośląską.[8]

Artykuł o nim jest uhonorowaniem dla jego zasług w ochronie przeciwpożarowej, walki o wolność państwa i regionu, a także działalności sportowej zainspirowanej tradycjami pierwszych polskich gniazd sokołów organizowanych na Dolnym i Górnym Śląsku. [9] Należy przy tym pamiętać, iż na przełomie dwóch wieków XIX i XX zwracano bowiem szczególną uwagę na popularyzowanie kultury i wychowania fizycznego u przyszłych strażaków. Dowodzenie silnym, wysportowanym oddziałem stawało się nadrzędną sprawą każdej nawet najmniejszej drużyny OSP. W II RP., pod pojęciem wychowania fizycznego, kryło się również wychowanie w duchu patriotyzmu i walki o niepodległość.[10]

Śląska i strażacka biografia Wilhelma Blachy, jest warta przypomnienia, tym bardziej też że jego życiorys niestety nie pojawił się w opracowaniu encyklopedycznym poświęconym konfliktom zbrojnym toczących się pomiędzy Polakami, a Niemcami w latach 1919-1921,[11] jak również nie został on też zweryfikowany przez Związek Powstańców Śląskich.[12]  Szczątkowe informacje o nim można jedynie odnaleźć w zasobach cyfrowych (archiwalnych powstań śląskich) Instytutu Józefa Piłsudskiego. Jego nazwisko m. in. znajduje się na liście oficerów będącą propozycją mianowania do stopnia kapitana oraz podporucznika żandarmerii.[13]

Wilhelm Jerzy Blacha urodził się 26 czerwca 1895 r.[14] w Zawierciu,[15] i mieszkał tam do 9 roku życia, poczym w 1904 r., wraz z rodzicami przeniósł się do Katowic.[16] Zmiana miejsca zamieszkania tej i innych podobnych do siebie rodzin była w owym czasie uzasadniona i przede wszystkim wiązała się z koniecznością  poprawy jakości życia na obszarach wysoko uprzemysłowionych miast począwszy od Katowic i Mysłowic, a na Gliwicach kończąc.

Migracja zarobkowa była bardzo ważna, ale na uwagę zasługuje jeszcze fakt, iż w Katowicach od końca lat 90. XIX w. bardzo silnie działa Polska Partia Socjalistyczna. W regionie tym, miała na celu m. in. pogłębić proces unarodowienia śląskiego społeczeństwa, zdobywając coraz silniejsze poparcie szczególnie wśród tamtejszych robotników. Innymi ważnymi ośrodkami polonizacyjnymi stanowiły również miasta takie jak: Bytom, Chorzów, Mysłowice, Racibórz i Tarnowskie Góry.[17]

Rodzice Wilhelma Blachy przeprowadzając się do Katowic musieli być świadomi porewolucyjnych nastrojów politycznych w tym narastających w społeczeństwie konfliktów w stosunku do polskiego ruchu narodowego i znacznej przewagi niemieckiej ludności osadniczej sięgającej jeszcze czasów średniowiecza. Z tego też względu  zapewne będąc wyznania katolickiego bezpiecznie było im utożsamiać się z Górnoślązakami z naciskiem na „propolskich” niż za tzw. „słowiańskich Prusaków” czy„polskich Prusaków.[18] Tym bardziej też , że określenie - Górnoślązak” było powszechnie używane w XIX wiecznej prasie i publikacjach polskojęzycznych, co też ułatwiało identyfikowanie tej społeczności i odróżnieniu jej od mieszkańców Dolnego i Cieszyńskiego Śląska. Dla społeczności tegoż pogranicza sprawa określenia i identyfikacji narodowości początkowo nie stanowiła problemu. Kwestia ta, dotyczyła raczej badaczy i urzędników. Lud Śląska przez wieki utożsamiał się wyłącznie z regionem. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. , rozbudziło dyskusje na temat świadomości narodowej i państwowej za sprawą przybywających na Śląsk od końca XIX w. działaczy narodowych z Galicji i Wielkopolski.

Można domniemywać, iż wychowanie w polskości młodego Wilhelma i jego nauka w szkole realnej miała wpływ na jego późniejsze decyzje, jak również postrzeganie  wolności i świata w sposób wielce idealistyczny. Romantycy i pozytywiści karmili serca i umysły młodych, w których odżywał duch oświeconego patrioty, a mowy tej uczyła przede wszystkim szkoła realna (elementarna). Poprzez wiarę w potęgę słowa jako oręża zmieniała ona mentalność polskiego obywatela w walce o słuszną sprawę.

W I. poł. XX w. szkoły elementarne na Górnym Śląsku nie miały jeszcze policyjnego charakteru. Uczono w nich po polsku, a nauczycielami byli ludzie, którzy wyszli ze stanu chłopskiego dobrze znający swoje środowisko i potrzeby. Nazywano ich krzewicielami polskiej kultury i języka.[19] Nauka ta pomimo,że zazwyczaj kończyła się na szkole elementarnej, to jednak dawała silne podstawy w tym umiłowanie do pracy i religii. Erudycja, jak również słownictwo dawne, przestarzałe i wychodzące już dziś z użycia dominowało w procesach integracyjnych i wyuczonego solidaryzmu społecznego.[20] Poziom takiego wykształcenia w zupełności wystarczył, by zrozumieć prosty przekaz z pierwszych polskojęzycznych podręczników m. in. takich jak chociażby „Krótkie wyobrażenie historii Śląska”. [21] Przekroczywszy jednak poziom nauczania podstawowego, dawał pozwolenie stania się górnośląską elitą, ale tym samym obywatel ten narażony był na proces całkowitej

germanizacji.

Ulegając zniemczeniu ludzie ci nie asymilowali się z polskim kierunkiem narodowym lub państwowym, co ciekawe nie uważali się też za rdzennych Niemców.[22] W obronie swojej lokalnej tożsamości uważali się m. in. za „Słowiańskich Prusaków” [23] z poczuciem odrębnej etniczności aspirującej do Narodu ulegającemu silnym prądom nacjonalizmu. Pomagały im w tym takie czasopisma jak: „Schleister – Śląsk”, czy Oberschlesische Heimat”.[24]  Kontrą dla nich i zarazem walką z antykatolickim Kulturkampfem stało się XIX w wieczne czasopisma „Katolik” wydawane w języku polskim w latach 1868-1931.  Jego nagłówek pierwszej strony tytułowej zdradzał kierunek nadrzędnych działań polityczno – społecznych w brzmieniu: „Prawo Boskie przyrodzone i nadprzyrodzone – to nasze hasło / Katolik / (…) Szanuj język ojców – to prawo Boga, a człowieka obowiązek (…)”

Wilhelm Blacha był zdeklarowanym katolikiem. Myślał, mówił i pisał po polsku. Kiedy wybuchła Wielka Wojna zmuszony był podzielić losy m. in. Górnoślązaków powołanych do wojska niemieckiego. Nie sposób dzisiaj stwierdzić, jakie było jego nastawienie do służby i samej wojny?[25] Jak każdy człowiek przeżywał swoje własne frontowe doświadczenia. Można domniemywać, iż zapewne nie był świadomy aż tak wielkiego konfliktu. Wielu Ślązaków bowiem zaufało propagandzie niemieckiej i spodziewało się „wrócić na Boże Narodzenie.” Po wojnie wrócił na Śląsk i zaczął działać na rzecz Polski. Za przykładem wielu działaczy narodowych, polskiego ruchu strażackiego i obywateli polskojęzycznych W. Blacha został członkiem tajnej organizacji POW. a w latach 1919-1921 był uczestnikiem trzech powstań śląskich. [26]  Wstępując w szeregi polskich legionistów stał się wiernym żołnierzem Józefa Piłsudskiego. Należy mieć na uwadze, że kult i uwielbienie dla komendanta Legionów sięgał wówczas bezgranicznego oddania w czynie bohaterstwa i miłości dla narodowej sprawy II Rzeczypospolitej całego społeczeństwa. Zasilił szeregi powstańców śląskich,  ponieważ uważał się za polskiego robotnika – Górnoślązaka, który nie był zadowolony z warunków pracy i płacy. Strajki robotników, masakra w Mysłowicach, szykany niemieckich radykalistów, rozpad administracji niemieckiej i rewolucja w Berlinie, zadecydowały o zbrojnym wystąpieniu przez Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska.[27]

W pierwszym powstaniu śląskim walczył wraz z kompanią Piotra Łyczaka ze „Strażą Graniczną Wschód”[28] stacjonującą w Szopienicach.[29] Przypuszcza się dziś,  że Blacha mógł dowodzić jednym z tych oddziałów. Z częścią powstańców trafił również do Sosnowca[30] – głównego ośrodka pomocy, gdzie działał tzw. Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej dla Spraw Śląska. [31] Podobne ośrodki - obozy wspierające Górnoślązaków w ich działaniach znajdowały się również w Będzinie, Szczakowej, Oświęcimiu.[32] Po II powstaniu przydzielono go do Policji Plebiscytowej w celu pilnowania porządku w czasie plebiscytu w dniu 20 marca 1921 r.

Po III powstaniu wrócił do służby wojskowej i zamieszkał w Wielkich Hajdukach.

Wilhelm Blacha zmarł nagle (prawdopodobnie na zawał serca) 15 czerwca 1936 r., przeżywszy 41 lat,[33] Zostawił żonę i syna Witolda urodzonego w 1924 r., który w swoim dorosłym życiu również jak ojciec wybrał zawód strażaka. Witold w chwili śmierci Wilhelma miał zaledwie 12 lat.

Czasopismo związkowe – „Strażak Śląski” w swoim lipcowym numerze 1936 r. poinformowało: „Odszedł od nas na wieki” [34] Na wieść o j śmierci Wilhelma Blachy wielu śląskich strażaków złożyło mu hołd wywieszając na remizach i wspinalniach żałobne chorągwie i szarfy. Dla tych, którzy dobrze go znali był pionierem strażackim  na odzyskanej części Górnego Śląska. Po śmierci określono go mianem dobrego wychowawcy, świetnego kolegę i życzliwego przełożonego. Wilhelm Blacha na rzecz  polskiego pożarnicwa działał trzynaście lat. Zadania inspektora straży pożarnych „Wspólnoty Interesów powierzono mu w 1923 r., w którym to roku na własną prośbę  przeniesiono go do rezerwy w stopniu kapitana artylerii. Ukończył szkołę oficerów rezerwy i awansował do stopnia chorążego, a w1918 r. na porucznika.[35]

W artykule warto wtrącić dygresję i wspomnieć o wypadku motocyklowym W. Blachy, który został opisany w śląskiej prasie: „Kochłowice w Katowickiem.  Nieszczęśliwy wypadek na ulic y).Jadący motocyklem inspektor straży pożarnej Wilhelm Blacha z W. Hajduk zderzył się z rowerzystą 19- letnim Romanem Kasprzykiem z Kochłowic. Kasprzyk doznał złamania lewej nogi powyżej kolana. Wypadek zdarzył się na placu kościelnym w Kochłowicach” . Cytat za: Katolik Polski nr 177 z

3 sierpnia 1929 r.

Wilhelm Blacha w czasie służby pożarniczej brał udział w pracach Śląskiego Okręgu Wojewódzkiego Związku Straży Pożarnych R.P. W 1935 r., ukończył kurs inspektorski Korpusu Technicznego, po którym jeszcze bardziej angażował się w sprawy ochotniczych straży ogniowych m. in. w powiecie świętochłowickim, gdzie pełnił funkcję Naczelnika i Wiceprezesa straży ogniowej w Wielkich Hajdukach,[36] a także Naczelnika Powiatowego straży pożarnych i Wiceprezesa Zarządu Oddziału Powiatowego[37]  oraz Komendanta Zakładowej Straży Pożarnej Huty Bismarka późniejszej Huty Batory. [38] 18 czerwca 1936 r., w Wielkich Hajdukach[39] odbył się jego pogrzeb z udziałem straży pożarnych w liczbie ponad 700 oficerów i druhów oraz licznych delegacji społecznych.[40] W jego pogrzebie wziął udział ówczesny Marszałek Sejmu  Śląskiego, urzędnicy Wojewody Śląskiego, Prezydent Miasta Katowic, prezesi oddziałów wojewódzkich straży pożarnych, przedstawiciele policji i wojska. W imieniu  polskiego strażactwa, śląskich powstańców i organizacji sportowych zmarłego pożegnał starosta Jan Wyglenda.[41] W kondukcie pogrzebowym szły odziały nie tylko  strażaków, ale także powstańców śląskich, żołnierzy, policjantów, a także drużyn sportowych, a to z tej racji, ze Wilhelm Blacha w latach 30. XX w., był również prezesem  i wiceprezesem K.S. Ruch.[42] Prezesował on na rzecz klubu w okresie od 06.lutego 1933 r. do 27 stycznia 1935 r. [43] Mało kto dzisiaj pamięta, że wraz kilkoma  innymi działaczami sportowymi inicjował budowę obecnego stadionu w Chorzowie oraz wdrożenia regulaminu sponsoringu klubu. [44] Był zdania, że:

„Drużynę trzeba budować na lata, szczególnie w oparciu o synków stond.[45]

Liczne nekrologi po śmierci W. Blachy, które pojawiły się w śląskiej prasie świadczą również o wielu jego zasługach na rzecz społeczeństwa górnośląskiego.

A oto treść kilku z nich:

„W dniu 15 czerwca br. po krótkich cierpieniach opuścił nasze szeregi nasz długoletni prezes . ...

ś. p. Wilhelm Blacha

kapitan rezerwy, Inspektor Straży Pożarnych W. I.

W Zmarłym tracimy oddanego opiekuna, który przez Swą prostotę i nieustanną pomoc stał się dla nas prawdziwym przyjacielem.

W. Hajduki, dnia 16 czerwca 1936 r.

Zarząd Związku Rezerwistów i Rodzina Rezerwistów Koło Wielkie Hajduki”.[46]

„Ś.p. Wilhelm Blacha kapitan rezerwy

kawaler Krzyża Niepodległości I Inspektor Straży Poż. W. I. pierwszy prezes i założyciel Koła Powstańców-Urzędników W. L zmarł niespodziewanie w dniu 15-go bm.

W zmarłym tracimy założyciela naszego koła, człowieka o kryształowym charakterze, zasłużonego przywódcę powstań śląskich 1 nader serdecznego kolegę.

Pamięć o Nim pozostanie wśród nas żywa na zawsze.

Niech Mu ta ziemia śląska, za którą ofiarnie walczył 1 gorąco kochał, lekką będzie

Zarząd Koła Powstańców-Urzędników W. ł” .[47]

„ś. p. Wilhelm Blacha

kapitan rezerwy

Inspektor Straży Pożarnych, Generalnej Dyrekcji Hut i Zakładów Przetwórczych W. I. odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, Srebnym Krzyżem Zasługi,

Gwiazdą Śląską, Śląskim Krzyżem Zasługi i Waleczności

zmarł opatrzony św. Sakramentami w dniu 15 czerwca, przeżywszy lat 41

Pogrzeb odbędzie się dnia 18 bm. o godz. 16-tej z pogotowia Straży Pożarnej w Hucie Batory w Hajdukach Wielkich.

W Zmarłym tracimy długoletniego współpracownika, zasłużonego na niwie narodowej i społecznej, bojownika o wolność Polski i uczestnika powstań śląskich,

zasłużonego organizatora straży pożarnych w naszych Zakładach.

Cześć Jego pamięci!

Generalna Dyrekcja Zakładów Hutniczych i Przetwórczych Wspólnoty Interesów”[48].

„Dnia 15-go czerwca b. r. zmarł po krótkich, lecz ciężkich cierpieniach Inspektor Straży Pożarnych Zakładów Wspólnoty Interesów ś. p. Wilhelm Blacha

w 41. roku życia. Zmarły umiłował pożarnictwo nie tylko z zawodu, ale i społecznie, bowiem poza służbą zawodową wiele czasu poświęcał straźactwu ochotniczemu.

Po odzyskaniu Wolności Zmarły był jednym z pierwszych współorganizatorów strażactwa na Górnym Śląsku. Przez Swą długoletnią, bezinteresowną oraz ofiarną pracę

zjednał Sobie miłość oraz szacunek wśród członków Straży.

W zmarłym strażactwo Śląskie traci dzielnego Druha, to też pamięć o Nim zachowa

na zawsze- , Zarząd Śląskiego Okresu Wojewódzkiego Związku Straży Pożarnych R. P.

Pogrzeb odbędzie się we czwartek dnia 18. bm. o godz. 16-tej z Zawodowej straży Pożarnej Huty Batory w Wielkich Hajdukach. Zbiórka organizacyjna o godz. 15-tej”.[49]

„Kapitan rezerwy W. P., inspektor Straży pożarnych, honorowy członek drużyn rat-san. P. C. K. w Hajdukach Wielkich, kierownik wyszkolenia przeciwlotniczego

Ś. p. Wilhelm Blacha

zawsze chętnego i niestrudzonego-pracownika społecznego, wielkiego propagatora czerwono- krzysklej, zmarł dnia 15 czerwca 1936 r. o czem zawiadamia *

Zarząd Oddz. P. C. K. w Hajdukach Wielkich

Cześć Jego pamięci”![50]

Na pomniku widnieje napis: „W.J. Blacha / Dobry przełożony, kochany syn, mąż i ojciec / Cześć jego pamięci”. Powyżej – godło związku straży pożarnych.  Foto D. Janakiewicz 2018 r. Płyta nagrobna jest współczesna. Do dzisiejszego dnia niestety nie zachowała się ta, na której widniała informacja mówiąca o tym, że był śląskim powstańcem. Na pierwotnej tablicy wygrawerowane były również wszystkie jego odznaczenia, medale i odznaki. W 1939 r. krewny W. Blachy  z obawy, iż Niemcy będą chcieli się mścić na jego rodzinie, kazał kamieniarzowi skuć wszystko to, co świadczyło o jego zaangażowaniu na rzecz Polski.[51]

Podsumowanie

Pomimo istniejących w społeczeństwie kulturowych podziałów Górnego Śląska dotykających religii, języka, statusu społecznego, najważniejszym mianownikiem zgodności była ich niepewna sytuacja ekonomiczna i gospodarcza. W I. poł. XX w. zdarzało im się być Polakami, Niemcami, po trochu jednymi i drugimi  lub żadnym z nich. Łączyło ich pogranicze, dwujęzyczność i gwara. Początek lat 1900 tnych wymusił na Górnoślązakach dokonanie wyboru i politycznego  podporządkowania się.  Wilhelm Blacha nie popadł w przesadną martyrologię. Miał poczucie polskiej przynależności narodowej, wyznaniowej i socjalnej. Początek dwudziestego wieku zmusił go jak tysięcy innych Górnoślązaków do przyłączenia się albo do oddziałów Grenzschutzu albo do Polskiej Organizacji Wojskowej.  Wybrał to drugie i niestety nie jest dzisiaj pocieszające to, że tak zasłużona osoba dla Górnego Śląska, sportu, wojska i straży pożarnej nie została w odpowiedni sposób zweryfikowana.

Biografia Wilhelma Blachy jest jak najbardziej godna uwagi i zasługuje na dalsze badania naukowe. Podjęte działania w tym kierunku powinny świadczyć o dojrzałości w krzewieniu i uczeniu współczesnego patriotyzmu, a także powinny być wyrazem poszanowania historii naszych przodków. Pamiętać należy, że wolności i  niepodległości nie wywalczyliśmy sobie na zawsze. Człowiek odarty i wyzuty ze swoich wspomnień i tradycji, nigdy nie będzie wstanie wzmocnić korzeni, z których się zrodził. Minione wydarzenia historyczne powinny być zatem dla nas wszystkich naszym osobistym vademecum.

PRZEJDŹ DO INNYCH ARTYKUŁÓW

Copyright 2022. HISTORYPOŻ&MUZEOPOŻ. Wszelkie prawa zastrzeżone.